- Czy “kąpiel leśna” może być prowadzona w warunkach pomieszczenia zamkniętego, kiedy i jakiej terminologii należy wówczas używać?
Interwencje ekoterapeutyczne oparte na kąpielach leśnych w warunkach pomieszczenia zamkniętego (ang. indoor) mogą być substytutem zanurzenia w środowisku leśnym dla osób wykluczonych lub mających trudność w dostępie środowiska naturalnego, np. z powodu przebywania w szpitalu, ośrodku terapeutycznym, domu opieki, a także na terenach, gdzie dostępność do środowiska leśnego jest istotnie utrudniona, z powodu wieku, niepełnosprawności, przyczyn sanitarnych, społecznych i innych, mających uzasadnienie. W przypadku, gdy kąpiel leśna jest możliwa do przeprowadzenia nawet w parku lub ogrodzie, zalecamy odbywanie tej praktyki w realnym środowisku przyrodniczym.
W takich wypadkach zalecamy używania terminu “relaksacja/interwencja ekoterapeutyczna/ oparta na praktyce kąpieli leśnej”, ponieważ oddziaływać będą tylko wybrane, wyizolowane czynniki zmysłowe i emocjonalne, brakuje jednak wielu mechanizmów wspierających zdrowie typowych dla zanurzenia w ekosystemie leśnym. Kąpiel leśna w warunkach przyrodniczych a interwencja ekoterapeutyczna z elementami kąpieli leśnej/oparta na praktyce kąpieli leśnej nie są synonimami. Zgodnie z etyką PTKL zalecamy transparentne opisywanie proponowanych praktyk.
- Czy “kąpiel leśna” może być prowadzona przy użyciu technologii VR (Virtual Reality), kiedy i jakiej terminologii wówczas używać?
Coraz więcej badań pokazuje, że dzięki technologii VR można doświadczać nie tylko rzeczywistości z gier komputerowych, ale też symulacji natury, w tym także natury fantastyczne” czy “ulepszonej” bądź niedostępnej w danej szerokości geograficznej lub czasie z powodu odległości od miejsca docelowego lub wyginięcia krajobrazu.
Chociaż VR mogą pozwolić większej liczbie ludzi na skorzystanie z mocy regeneracyjnej płynącej z oglądania lasów, wykorzystanie ich w celach terapeutycznych lub badawczych również niesie ze sobą kilka wyzwań.
Pierwszym z nich jest sprowadzanie doświadczenia bycia w naturze jedynie do bodźców sensorycznych o jakości odbiegającej od rzeczywistej. VR można udostępnić inhalacją z olejków eterycznych/ fitoncydów w sprayu, jednak, podobnie jak w przypadku relaksacji opartej na kąpielach leśnych w pomieszczeniu, niedostępny jest cały szereg realnych interakcji i relacji z krajobrazem, innymi organizmami i środowiskiem leśnym jako takim.
Drugim są skutki uboczne wynikające ze stosowania technologii VR: tzw. cyberchoroba (ang. cybersickness in virtual reality) której głównymi negatywnymi objawami są nudności, zawroty głowy, zmęczenie oczu i bóle głowy. Zjawisko występuje wówczas, gdy informacje wizualne i posturalne są niezgodne, chociaż sugeruje się również inne teorie. Po korzystaniu z VR w świecie rzeczywistym mogą wystąpić błędy w ocenie odległości, ograniczone pole widzenia wymagające od uczestników odwracania głowy zamiast patrzenia w bok, potencjalne rozmycie obrazu i zmęczenie oczu. Niektóre nie są w stanie zupełnie używać urządzeń do doświadczania VR np. ze względu na chorobę lokomocyjną, co zamiast relaksu, może zwiększyć poziom stresu. Oprócz przytoczonych, istnieje sporo innych doniesień mówiących o negatywnym wpływie VR na mózg, zwłaszcza u osób młodych.
Jako trzecie zagrożenie wyszczególniamy zmniejszenie zainteresowania krajobrazem rzeczywistym, jako często słabiej dostępnym i mniej atrakcyjnym w porównaniu do lasów VR, co może niekorzystnie wpływać na budowanie i podtrzymywanie żywej relacji ludzi ze środowiskiem leśnym. Zjawisko wymierania doświadczeń (ang. extinction of experience) jest tu szczególnie brane pod uwagę, ponieważ w takich okolicznościach lasy rzeczywiste budzą mniej zainteresowania, a zatem i zaangażowania w ich ochronę, bez budowania osobistych relacji, jest mniejsze. To z kolei przyczynia się do łatwiejszej dalszej degradacji środowisk naturalnych na rzecz wycofania i substytucji środowiskami wirtualnymi.
W przypadkach niemożności doświadczania naturalnego środowiska przyrodniczego przez pacjentów/klientów rekomendujemy interwencję ekoterapeutyczną opartą na praktyce kąpieli leśnej, z wykorzystaniem naturalnych materiałów, jak drewno, liście, które można dotknąć, aromaterapii, bodźców słuchowych (ścieżka dźwiękowa z krajobrazem dźwiękowym lasu) oraz wizualnych (pokaz slajdów, zdjęć).
W wyjątkowych sytuacjach, gdy nie jest to możliwe a oczekiwane korzyści przewyższają ryzyko związane z korzystania z technologii VR, PTKL dopuszcza doświadczenie środowiska leśnego przy pomocy technologii VR dla poratowania zdrowia, pod opieką przeszkolonego personelu (osób pracujących w zawodzie przewodników terapii leśnej lub personelu medycznego). Za sytuacje takie uważa się zgodnie z opracowanymi dotychczas badaniami: izolację, niemożność dotarcia do terenów leśnych, niepełnosprawność uniemożliwiającą odbycie doświadczenia terapii leśnej/ kąpieli leśnej w sposób rzeczywisty.
Kąpiel leśna w warunkach przyrodniczych a interwencja ekoterapeutyczna z ekspozycją na środowisko leśne przy użyciu technologii VR nie są synonimami. Kąpiel leśna zgodnie z definicją to zanurzenie się w atmosferze lasu przy pomocy wszystkich zmysłów i wdychanie leśnego powietrza bogatego m. in w fitoncydy. Nie jest to możliwe w warunkach innych niż przyrodnicze, choć można stworzyć zbliżone okoliczności. Zgodnie z etyką PTKL zalecamy transparente opisywanie proponowanych praktyk.
- Czy kąpiel leśna może być prowadzona online, kiedy i w jakich sytuacjach?
Zdarzają się sytuacje, w których ktoś mimo chęci uczestnictwa w kąpiel leśnej z przewodnikiem lub przewodniczką nie może w swojej okolicy znaleźć takiej osoby. Może wówczas doświadczać kąpiel leśnej samodzielnie (w grupie) posiłkując się np. literaturą tematu lub wybrać się na dłuższą wyprawę, wybierając wcześniej osobę prowadzącą kąpiele leśne np. z mapy przewodnickiej PTKL. Angażuje to jednak pewne koszta i dłuższy czas.
Inną opcją jest doświadczanie kąpiel leśnej w środowisku swego przebywania (własnym ogrodzie, parku, pobliskim lesie czy nawet mieszkaniu, jeśli osoba nie może go opuścić) jest skorzystanie z aplikacji np. na telefon lub usługi przewodnickiej przy użyciu technologii online (z przewodnikiem osoba uczestnicząca łączy się telefonicznie lub za pomocą komunikatora z funkcją rozmowy).
Poruszone zostają tu dwie kwestie:
-używanie technologii podczas procesu kąpieli leśnej (np. aplikacji z zaproszeniami leśnymi, aplikacji czytającej kody qr na tablicach przy ścieżce przeznaczonej do kąpieli leśnej, używanie słuchawek)
-bycie w wirtualnym kontakcie z przewodnikiem/czką i/oraz grupą w trakcie realnego doświadczenia
Kąpiel leśna z przewodnikiem i grupą w środowisku rzeczywistym ma wartość dodaną w postaci interakcji społecznych, wspólnych doświadczeń i możliwości wymiany wrażeń oraz refleksji. Intencją wspólnych kręgów jest partnerskie uczenie się i korzystanie z doświadczeń innych, jak czytamy w badaniu naukowym* poświęconemu tej tematyce. Uczestnikom, którzy ze względu na problemy z poruszaniem się i energią angażowali się w swoje domy, przewodnicy dostarczali zdjęcia i filmy przedstawiające naturalne sceny oraz prowadzili uczestników, aby uważnie przyglądali się widokowi z okna lub obcowali z przedmiotami naturalnymi, roślinami doniczkowymi i zwierzętami domowymi. Sytuacja dotycząca uczestników tego badania odnosiłą się do osób pozostających w przymusowej izolacji ze względu na pandemię covid-19. tego typu praktyka korzystnie wpływała na ich stan zdrowia.
*McEwan K, Collett H, Nairn J, Bird J, Faghy MA, Pfeifer E, Jackson JE, Cook C, Bond A. The Feasibility and Impact of Practising Online Forest Bathing to Improve Anxiety, Rumination, Social Connection and Long-COVID Symptoms: A Pilot Study. Int J Environ Res Public Health. 2022 Nov 12;19(22):14905
Plusy:
-oszczędność
-łatwa dostępność przewodnika/przewodniczki
-wyjście dla osób pozostających w izolacji (niewychodzenie poza własny ogród/mieszkanie) oraz osób, dla których inna forma odbycia kąpieli leśnej (bez przewodnika/czki) wydaje się zbyt trudna
Sytuacje ryzykowne:
Zgodnie z kodeksem etycznym PTKL, przewodnik/czka kąpieli leśnych m. in.:
- Stwarza przestrzeń do bezpiecznego zanurzania się w przyrodzie
- Podczas spacerów dysponuje apteczką, ukończył/a kurs pierwszej pomocy.
- Prowadzi kąpiele leśne z uważnością na proces spaceru, uczestników i ich potrzeby.
- Pracuje w partnerstwie z przyrodą.
- Na początku spaceru informuje o obowiązujących na danym terenie zasadach oraz o samym miejscu.
- Integracja i relacyjność
- Powyższe punkty odnoszą się do budowania relacji na wielu płaszczyznach podczas doświadczenia kąpieli leśnych: pomiędzy osobą przewodnicką a uczestnikami, pomiędzy uczestnikami nawzajem, pomiędzy osobą przewodnicką i miejscem, pomiędzy uczestnikami i miejscem. Daje też przestrzeń na dzielenie się i wymianę doświadczeń we wspólnym byciu w tu i teraz, gdzie poszczególne osoby ludzkie i pozaludzkie razem kreują środowisko procesu.
- Doświadczenie, w którym zarówno przewodnik/przewodniczka, jak i uczestnicy znajdują się w różnych miejscach kraju znacząco utrudnia integrację na poziomie wspólnego doświadczania i relacji z konkretnym krajobrazem.
- Brak tworzenia relacji przewodnika i klientów ze środowiskiem, jeden przewodnik- wiele środowisk, niemożność ogarnięcia wszystkich środowisk, współprzeżywania zanurzenia grupy we wspólnym krajobrazie
- Brak nawiązania relacji przewodnika z krajobrazem w którym pracuje- przedmiotowe nastawienie do roli lasu zamiast upodmiotowienia go jako współterapeuty i współpartnera
- Odwracanie ról- intencją kąpiel leśnej jest m. in oderwanie od technologii i przerwa w doświadczaniu świata wirtualnego
- Odpowiedzialność za bezpieczeństwo osób uczestniczących, krajobrazu oraz własne bezpieczeństwo emocjonalne
Brak odpowiedzialności przewodnika za fizyczne bezpieczeństwo grupy, integracje grupy, wytworzenie relacji przewodnik-klienci w środowisku rzeczywistym, wcześniejsze opracowanie i wybór szlaku, dbanie o przestrzeganie lokalnych przepisów i ochronę przyrody, utrudnione dopasowanie zaproszeń do charakterystyki szlaku, pory roku, pogody,
Możliwość nieprzewidzianego rozłączenia się i pozostawienia klienta w przerwanym procesie, zwiększona rozpraszalność klienta podczas procesu
Niebezpieczeństwa emocjonalne: w przypadku kryzysu psychicznego lub wypadku doświadczonego przez klienta przewodnik pozostaje w bezradności i niemożności udzielenia pomocy a często podania lokalizacji klienta odpowiednim służbom ratowniczym. Ryzyko dotyczy więc nie tylko klienta, ale też samego przewodnika
Jeśli klient jest na samodzielnej wyprawie w lesie i łączy się online, rozważyć należy czy zaangażowanie w media klienta nie zmniejsza jego/ jej czujności, orientacji i uważności; czy podczas doświadczania natury słuchanie na słuchawkach/oglądanie na telefonie przewodnika nie zmniejsza stopnia zanurzenia w naturze i uważności ( wchodzenie i wychodzenie w proces przy zakładaniu/wyjmowaniu słuchawek lub utrzymywanie ich przez cały czas vs słabsza dostępność percepcji lasu vs włączanie i wyłączanie- odwracanie uwagi od procesów w lesie z koncentracją na urządzeniu przenośnym)
- Zawodowa odpowiedzialność wizerunkowa
Negatywnie na wizerunek zawodu przewodnika kąpieli leśnych i terapii leśnej może wpłynąć sprowadzanie aktywności do procesów online zarówno podczas samego kształcenia zawodowego, jak i prowadzenia dalszej działalności. Szczególną troskę powinny budzić praktyki, które umożliwiają przejście całej ścieżki zawodowej “bez wychodzenia z domu”- przewodnika, osób szkolących oraz klientów, stanowiąc paradoks zawodowy. Rodzi to pytania o nastawienie i cel przyświecający przewodnikowi, jakość prowadzonych usług oraz odpowiedzialność zawodową.
- rola urządzeń mobilnych w doświadczaniu Natury
Wyniki badania ** pokazują, że korzystanie z urządzeń elektronicznych w otoczeniu zieleni zasadniczo przeciwdziała korzyściom płynącym z terenów zielonych w zakresie zwiększania uwagi.
**Jiang, B., Schmillen, R., & Sullivan, W. C. (2019). How to Waste a Break: Using Portable Electronic Devices Substantially Counteracts Attention Enhancement Effects of Green Spaces. Environment and Behavior, 51(9-10), 1133-1160.
Podsumowanie:
-Brak jednoznacznych dowodów uzasadniających stosowanie „ kąpieli leśnych online w środowisku naturalnym” u osób bez ograniczeń w wychodzeniu z domu zamiast osobistych kąpieli leśnych samodzielnych np. z użyciem kart, książek, notatek (klient ponosi odpowiedzialność za proces samodzielnie) lub z przewodnikiem (współodpowiedzialność klientów i przewodników)
-Kąpiele leśne online wiążą się zwiększonym ryzykiem dotyczącym jakości i bezpieczeństwa procesu dla Klientów, Przewodników oraz Przyrody
-Jeśli kąpiel leśna tego rodzaju odbywa się w ogrodzie lub terenie przydomowym Klienta po drugiej stronie łącza- warunki bezpieczeństwa są lepiej zapewnione. Jeśli w dowolnym terenie- ryzyko rośnie
– Rola Przewodnika zredukowana do lektora medytacji prowadzonej zmniejsza jakość wspólnej relacji grupy z krajobrazem w tu i teraz, brak żywej OBECNOŚCI Przewodnika w przestrzeni, w której Klient odbywa proces utrudnia uważność na Klienta i na proces
– Metoda wydaje się być pomocna u osób, które potrzebują Przewodnika, ale mają ograniczenie w dostępie do prowadzonej kąpieli leśnej z przyczyn zdrowotnych, społecznych, demograficznych itd.
-Czasami interwencja online jest jedyną możliwą, aby dotrzeć do osób wykluczonych. Nie należy jej skreślać, ale znaleźć jej osadzenie w kontekście i zasadność stosowania jako good practice, zgodnie z etyką zawodową.
– PTKL nie zaleca rutynowego wdrażania (na potrzeby turystyki, relaksacji i innych sytuacji nieuzasadnionych szczególnymi okolicznościami wynikającymi np. z izolacji klienta) tego typu interwencji zamiast kąpieli leśnej z przewodnikiem w świecie rzeczywistym, w grupie rzeczywistej lub rzeczywistym kontakcie indywidualnym w spacerach 1:1.
-Przy tego typu aktywnościach, zgodnie z sugestią z cytowanego powyżej badania Mc Ewan et al. dobrą praktyką powinna być proporcjonalnie minimalna cena- „praktyka niedroga i łatwo dostępna”.
Opracowanie tekstu: Katarzyna Simonienko, prezeska PTKL, 20.07.2024
Stanowisko zatwierdzone przez Zarząd PTKL oraz Radę Programową.
Stanowisko Rady Programowej (Magdalena Kidoń, Katarzyna Rosińska, Katarzyna Simonienko) z dnia 28.07.2024r.:
Nie rekomendujemy korzystania z technologii w lasoterapii i kąpielach Leśnych. Wyjątkiem są sytuacje w których Klient/Pacjent/Uczestnik z powodów zdrowotnych nie może opuścić miejsca zamieszkania/szpitala/ośrodka.
Jako “korzystanie z technologii” rozumiemy działania inne niż wynikające z organizacji oraz zapewnienia bezpieczeństwa Przewodnikom i Klientom (GPS, telefon w sytuacjach alarmowych, pamiątkowe zdjęcie itd.)